Według piśmiennictwa czynnościowy podwzgórzowy brak miesiączki może występować nawet u co drugiej zawodowej sportsmenki oraz co dziesiątej kobiety intensywnie uprawiającej sport. Dotyczy 15-35% przypadków wtórnego braku miesiączki, a w Polsce jest jego najczęstszą przyczyną. Może być również przyczyną braku miesiączki u nastolatek wcześniej niemiesiączkujących.
Czynnościowy brak miesiączki pochodzenia podwzgórzowego (z ang. functional hypothalamic amenorrhea – FHA) oznacza brak miesiączki z powodu zahamowania czynności osi podwzgórzowo-przysadkowo-jajnikowej bez towarzyszących nieprawidłowości budowy anatomicznej ani stwierdzanej choroby organicznej.
Co to oznacza?
W prawidłowym cyklu miesiączkowym zdrowej kobiety w wieku rozrodczym podwzgórze, czyli nadzorujący i regulujący różne funkcje życiowe ośrodek układu nerwowego, uwalnia pulsacyjnie, czyli w ścisłych odstępach czasowych, hormon zwany gonadoliberyną (GnRH). Hormon ten oddziałuje z kolei na skupiska komórek w przednim płacie przysadkizwane gonadotropami, czego efektem jest wydzielanie przez przysadkę dwóch ważnych hormonów regulujących cykl miesiączkowy: folikulotropiny (FSH) i lutropiny (LH). Hormony te wpływają z kolei na funkcję jajników, warunkują produkcję estrogenów i progesteronu, są odpowiedzialne za rozwój i wzrost pęcherzyków jajnikowych, owulację.
W przypadku różnych czynników stresowych, którymi nie są bynajmniej żadne poważne choroby przewlekłe, nowotwory lub urazy (stąd nazwa czynnościowy) dochodzi za zaburzenia pulsacyjnego wydzielania GnRH, nieprawidłowej interakcji między podwzgórzem, przysadką i jajnikami i zatrzymania miesiączkowania na co najmniej 3 miesiące u wcześniej regularnie miesiączkującej kobiety.
Etiologia, czyli czego powinna unikać kobieta w wieku rozrodczym.
Do rozwoju FHA dochodzi w wyniku działania silnych czynników stresowych, którymi mogą być:
- Znaczna utrata masy ciała, przewlekły niedobór masy ciała.
Dlaczego? W tkance tłuszczowej powstaje leptyna, hormon niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania komórek podwzgórza odpowiedzialnych za wydzielanie gonadoliberyny- GnRH. Niedobór leptyny powoduje więc zaburzenia pulsacyjnego wydzielania GnRH. - Nadmierny wysiłek fizyczny.
Zaburzenie to najczęściej występuje u sportowców dyscyplin wymagających niskiej masy ciała i intensywnych treningów (biegaczek na długich dystansach, gimnastyczek, baletnic i pływaczek). - Stres psychiczny.
W obu wyżej wymienionych sytuacjach przewlekłego i silnego stresu psychicznego i fizycznego dochodzi do nadmiernego wydzielania hormonów stresu, a więc kortykoliberyny (CRH) – hormonu podwzgórza pobudzającego przysadkę do wydzielania kortykotropiny (ACTH). Efektem tego jest nadmierna aktywacja nadnerczy – gruczołów wydzielających kortyzol, adrenalinę i noradrenalinę. W nadmiarze wydzielane są również opioidy. Wszystkie te hormony są odpowiedzialne za nieprawidłowe działanie podwzgórza w zakresie pulsacyjnego wydzielania GnRH.
Diagnostyka
Rozpoznanie ustala się na podstawie wywiadu, badania przedmiotowego, badań hormonalnych oraz po wykluczeniu innych chorób mogących być przyczyną zaburzeń owulacji i miesiączkowania. Istotne znaczenie ma wywiad na temat diety, poziomu aktywności fizycznej, ewentualnego występowania kryzysów emocjonalnych oraz stresu.
Leczenie
Leczenie czynnościowego podwzgórzowego braku miesiączki powinno być ukierunkowane na usunięcie pierwotnej przyczyny, a więc unikanie czynników wywołujących przewlekły stres, zmniejszenie wysiłku fizycznego i zwiększenie wskaźnika BMI. Często jest to leczenie długotrwałe. Istotną rolę odgrywa tu psychoterapia ukierunkowana na modyfikowanie nieprawidłowych i nadmiernych reakcji na stres oraz zaburzeń postrzegania własnego ciała.
Radykalna poprawa stylu życia (czasem zmiana otoczenia, pracy, zdanie egzaminów) pozwala na powrót prawidłowego miesiączkowania u większości pacjentek. W wielu jednak przypadkach, gdy normalizacja BMI, zmniejszenie wysiłku fizycznego nie są wystarczające, a czasem niemożliwe (na przykład u sportsmenek), brak miesiączki utrzymuje się. Należy wówczas, zwłaszcza w przypadkach hipoestrogenizmu (obniżonego stężenia estradiolu), rozważyć terapię hormonalną (estrogenowo-gestagenową). Głównym celem tego leczenia jest leczenie osteoporozy lub zapobieganie zmniejszeniu gęstości mineralnej kości, jako następstwom hipoestrogenizmu. Istotną rolę odgrywa tu suplementacja wapnia i witaminy D. W przypadku niepłodności konieczna może być stymulacja owulacji gonadotropinami lub analogami GnRH.